دیرینه شناسی / تبارشناسی  بحــران

امیـن امینـی

دکترای رفتارسازمانی و منابع انسانی

به لحاظ مفهومی بحـران خود یک مفهوم بحران زا و بحران زی است . اگرچه تاریخ جوامع بشری روایتی مستمر و بلااقطاع از سناریو ها و بازی های بحران است لیکن تاکنون گفتمان ، ترجمان و ادبیات واحد و شفافی پیرامون آن شکل نگرفته است که ارائه تعریفی مشخص و قابل اجماع از بحران را غیر ممکن می نماید. به بیان چارلز مک کلایند[1]، در پنج ده ی گذشته از منظرهای گوناگون تحقیقات و مطالعات بسیاری درباره ی بحران ها انجام گرفته است ، ولی چنین تلاش هایی نه تناه موجب پیشنهاد تعریفی شفاف از این مفهون نشده ، بلکه دلالت های آن را بس پیچیده می کند .

جاناتان روبرز[2]، تصریح می کند که به راستی تعریف بحران امر ساده ای نیست ، زیرا این مفهوم از یک خلاء معنایی تکنیکی ، عملیاتی و مورد اجماع به سبب ماهیت همه جا حاضری ( بهره وری فراگیر ) آن رنج می برد.

ویلیامز[3] نیز تأکید می کند که به ندرت از واژه دیگری ، همچون واژه بحران درخواست شده است که معنای بسیاری را حمل و اهداف بسیاری را پ.شش دهد. از این رو تا کنون تعریفی دقیق و فراگیر از این مفهوم اراده نشده است و اساسا اط منظر بسیاری از اندیشمندان امکان ارائه تعریفی مشخص غیر ممکن می نماید.

لاجرم ، باید پذیرفت که بحران ، اساسا موضوع تعریف و بازتعریف است، نه موضوع شناخت و نیز باید پذیرفت که هر نوع تعریفی از بحران ، نسبی است. رویکردهایی تمامیت نگر، ارمغانی جز تعمیق و گسترش بحران ، حاصل دیگری به همراه نداشته و ندارد . مفهوم بحران صرفا در یک رابطه همنشینی و یا جانشینی با مفاهیم دیگر همچون امنیت ، قدرت ، اهداف ، ارزش ها ، تهدیدها ، فرصت ها و … که همگی مفاهیمی مبهم ، توسعه نیافته ، مصادیق و یا مصداق هایی خود را می باید . به دیگر سخن     نمی توان ماوضع له واحد و جوهری حقیقی و لا تغییر برای مفهوم بحران فرض کرد . میان موضوع له واژه بحران و مستعمل فیه آن ، نه به نحو تضمین و نه به نحو التزام ، هیچ رابطه ای وجود ندارد .

بحران اصطاتحی عامیانه است که در پی یافتن معنایی عام می باشد. برخی دانش پژوهان این اصطلاح را به همان معنی فشار، اضطراب ، فاجعه، بلا، خشونت و … به کار می برند. برخی دیگر با عنایت به حوزه پزشکی ، این عبارت را به عنوان یک نقطه ی عطف میان یک تحول مساعد و نامساعد در حال ارگانیسم می دانند. در تجزیه و تحلیل تصمیم گیری بحران نوعی وضعیت یا گونه یی رخداد است . در گفتمان سیاسی اواخر قرن هجدهم ، بحران معانی شناخته شده ای از قبیل وقت برای تصمیم و تحول سیاسی به خود گرفت . یک قرن بعد بحران با نگرانی و محنت ناشی از ملت سازی و گسترش امپراطوری پیوند پیدا کرد . تاریخ نگاران از این لغت به معنای لحظات بحران یعنی هنگامی که نهادهای ملی به طور جدی تهدید می شوند ، استفاده کردند . در قرن بیستم و با پیروزی علوم اجتماعی اثبات پرا ، مفاهیم انضمامی تری از بحران ارائه شد، (( بحران وضعیتی پویاست یعنی هنگامی است که اخلال شدیدی در تعامل وجود دارد که شتاب وحشتناکی را در فرآیند تاریخی به وجود می آورد و بین عناصر جامعه هماهنگی وجود ندارد )) .

از منظر شخصیتی-بیولوژیکی بحران را می توان معادل تهدید از دست رفتن کنترل برخود و بر دیگری فرض کرد . ((او)) با (( خود)) در آمیخته و خودش را در (( او )) گم کرده است . در این بیان ، بحران لحظه ای است که فرد احساس کند که هویتش با از دست دادن قدرت بر دیگری تهدید می شود ، یعنی همان دیگری که فرد قدرتش را در او بیگانه کرده است . عکس العمل در برابر این بحران به دو شکل است ، ممکن است فرد ، ظاهر جدیدی از هویت را با سازو کارهای افکار برای خود بسازد و یا آنکه با پیوند دادن انگیزش های خود به خواست های اجتماعی ، شخصیت یکپارچه تری از قبل را     برای خود به وجود آورد . لحظه بحران ، نقطه ی عطفی است بین خطر انزوا و ترس از وانهاده شدن و خطر از دست دادن خود و ترس از غوطه ور شدن در هویت دیگر ، این که چه مقدار ما به خود اجازه دهیم که به حالات دوران کودکی خود، یعنی احساس همه توانی یا درماندگی باز گردیم ، عمق شیئی شدن دوران مدرن را نشان می دهد .

با رویکردهای نسبتا مشابه ، بحران عبارتست از تبدیل لحظه ای بحرانی در رشد شخصیت که فرد نمی تواند برای خاتمه دادن به کشمکش های داخلی تلاش کند، زیرا ساز و کارهای انکار و دفاعی فاقد کارآیی شده اند و احساسات متعارض آن چنان قوی اند که دیگر نمی شود آن ها را سرکوب کرد ، فرافکنی و یا تصعید کرد . در این حالت فرد تسلیم یکی از احساسات متخاصم می شود و در نتیجه دیگر احساسات متخاصم را حاشیه ای می کند .

تعریف هایی از بحران عبارتند از :

• نقطه چرخش در رویدادها و کنش ها که پیامدهایی غیر منتظره به همراه می اورند.
• شرایطی که واکنش فوری شرکت کنندگان و مدیران را طلب می کند .
• وجود تهدید جدی نسبت به شرایط فعلی و اهداف خرد و کلان
• شرایط ایجاد عدم اطمنیان
• شرایطی که در آن اطلاعات در دسترس به شدت کاهش می یابد.

منابع و مآخذ

محمد رضا تاجیک، مدیریت بحران مرکز استراتژیک ریاست جمهوری

[1] Charles Macclelland

[2] Janatan Roberz

[3] williams